İran Nasıl ve Ne Zaman Kuruldu? İran'ın Tarihi

İranlılar'la ilgili bilgilere tarihte ilk defa Asur kaynaklarında rastlanmaktadı. Bu kaynaklarda, Ortadoğu'ya göç eden Hint-Avrupa kavimlerinden olan Medler'in Urmiye gölünün güneydoğusunda, Persler'in ise batısında oturdukları anlaşılmaktadır. Persler daha sonra güneye indiler ve bugün Fars adı verilen bölgeye yerleştiler. Kültür yönünden Mezopotamya medeniyetlerinin etkisi altında kalan Medler, Astyages döneminde (M.Ö. 580-550) çökmeye başladılar ve tarihe karıştılar. Pers kabilelerini birleştiren ve kendisine yeni bir başşehir kuran Kyros Medler'e karşı ayaklanma başlattı. Milâttan önce 550'de Medler'in başşehri Ekbatana'yı işgal etti ve Med ülkesini bir eyaleti haline dönüştürdü.

Bunun ardından Lidya Kralı Kroisos'u yenilgiye uğratarak (M.Ö. 547) başşehir Sardes'i ve Anadolu'nun diğer bölgelerini, milattan önce 539'da Babil'i ele geçirdi ve yurtlarından sürülmüş olan İbraniler'in Kudüs'e geri dönmelerine izin verdi. Ardından Suriye ve Filistin'i aldı. Kyros'un oğlu Kambyses de genişleme politikasını sürdürdü. Milâttan önce 525'te Mısır'ı istila etti. Kambyses Mısır'da iken Gaumata adında bir rahip Ahameni tahtını ele geçirdi ve dini kimliğini kullanarak saltanatını meşrulaştırmaya çalıştı. Milâttan önce V. yüzyılın sonlarında Ahamenî İmparatorluğu'na mensup olan Darius (Dara) tahtı ele geçirdi. Darius devletin yapısında reformlar gerçekleştirdi. İmparatorluğu yirmi eyalete ayırdı. Eyaletlerin başında bulunan ve doğrudan krala karşı sorumlu olan valilerin başlıca görevi vergi toplamaktı. Askeri işler yine doğrudan krala bağlı bir kumandanın sorumluluğuna verildi.

Darius, imparatorluğunu doğuya doğru İndus vadisine kadar genişlettikten sonra batıya yönelerek Ege sahillerindeki şehirleri ele geçirdi. Ancak milattan önce 490'da Yunanlılar'la yapılan Marathon Savaşı'nda yenilgiye uğradı. On yıl sonra Yunanlılar üzerine büyük oğlu I. Xerxes kumandasında büyük bir ordu gönderdi. Xerxes kara savaşını kazandıysa da Salamis'te yapılan deniz savaşını kaybetti (M.Ö. 480). Ahameni İmparatorluğu'nun batıya açılması böylece sona erdi. Son Ahamenî hükümdarı III. Darius tahta çıktığında Makedonyalılar yeni bir güç olarak Ortadoğu sahnesinde belirdiler. Makedon Kralı Büyük İskender milattan önce 334'te Anadolu, Suriye ve Mısır'ı aldıktan sonra İran'a yöneldi. Milattan önce 331'de Nineva (Ninova) yakınlarında Gaugamela'da yapılan savaşta Darius savaş alanından kaçtı, daha sonra Media'da öldürüldü. İskender İndus vadisine kadar doğuya ilerledi, oradan tekrar Mezopotamya'ya döndü. Ahameni İmparatorluğu böylece tarihe karışmış oldu.

Tüm bu gelişmelerin ışığında 1700'lü yıllarda, Lur asıllı Kerim Han Zend'in Orta ve Batı İran'da hükümdarlığının ilk yıllarında Osmanlı-İran münasebetleri sükunet içinde geçti. Fakat İngiliz ticaret kolonisinin 1184'te (1770) Büşir'den günden güne gelişmekte olan Basra'ya taşınması Kerim Han'ı endişelendirdi. İki devletin ortak sınırları boyunca yerleşen ve zaman zaman Osmanlı veya İran tâbiiyetinden çıkmak isteyen Kürt oymakları, derebeyleriyle gizli ilişki kuran Kerim Han, Irak'ta yayılmış veba hastalığının ağır sonuçlarından ve siyasî karışıklıktan faydalanarak 1189 (1775) baharında kuvvetlerini Basra ve Irak Kürdistanı'na sefere gönderdi.

Basra zapt ve yağma edildi; bu haber İstanbul'a ulaşınca yeni bir Osmanlı-İran mücadelesi başladı. Küçük çaplı bu silâhlı çatışmalar sırasında iki devletin temsilcileri barış görüşmelerini de sürdürüyorlardı. 1192'de (1778) Şîraz'da İran kuvvetlerinin Basra'yı boşaltması hakkında iki devlet arasında anlaşmaya varıldıysa da İranlı askerler, şehri 1193'ün (1779) baharında Kerim Han'ın vefatından sonra ülkede şiddetlenen iç savaşlar sebebiyle terkettiler. Bu arada Basra ve Irâk-ı Arab'ın diğer bölgeleri de yeniden Osmanlı yönetimine geçti. XVIII. yüzyılın son çeyreğinde Tahran'ı başşehir seçen Kaçar Türk kabilesi soyluları İran'da yeni devlet kurdular.

İlk dönemde Osmanlı-Kaçar ilişkileri iyi bir şekilde gelişmesine rağmen sınır hattının güneyinde ve Kuzey Irak kısımlarında önceleri olduğu gibi zaman zaman ortaya çıkan gerginlikler bu iyi münasebetleri olumsuz etkiledi. Kürt, Lur, Arap vb. kabileler, İran veya Osmanlı Devleti yetkilileri tarafından suçlandıkları takdirde sınırı geçip komşu ülkeye sığınıyor ve bu tür olaylar iki devlet arasında anlaşmazlığa yol açıyordu. Kerbelâ, Necef ve Kâzımeyn'de yerleşik ahalinin çoğunluğunu teşkil eden Şiîler'le Sünniler arasında meydana gelen anlaşmazlıklar da bazan Osmanlı-İran ihtilâflarını körüklüyordu.

Şahın hacca giden hanımının bulunduğu kervanın Osmanlı temsilcileri tarafından aranmasını bahane eden Veliaht Abbas Mirza, 1821 sonbaharında büyük bir askeri kuvvetle sınırı geçerek Kars ve Bayazıt vilâyetlerini ele geçirdi ve Erzurum'u kuşatma altına aldı. Aynı zamanda İran askerleri tarafından Osmanlı idaresindeki Kuzey Irak ve Bağdat eyaletine geniş çaplı bir saldırı yapıldı. Süleymaniye ve Bağdat işgal edildi, Kerkük kuşatıldı.

Osmanlılar'ın direnişi ve Azerbaycan'ı saran salgın hastalık İranlılar'ı geri çekilmeye mecbur bıraktı. 1823'te Erzurum'da yapılan barış antlaşması uyarınca İran kuvvetleri altmış gün zarfında işgal ettikleri topraklardan geri çekileceklerdi. 1833-1842 yıllarında sınır bölgeleri yeni çatışmalara sahne oldu. Bu çatışmalar 1847'de Erzurum'da Osmanlı-İran antlaşması ile neticelendi. Kasrışirin'in ova kısmı İran, dağlık kısmı Osmanlı arazisi olarak teyit edildi. İran Süleymaniye'ye dair iddiasından vazgeçti. Osmanlı Devleti ise Muhammere (Hürremşehr) ve Heder adasını (şimdiki Abadan) İran toprağı olarak resmen tanıdı.

İRAN'IN KRONOLOJİK KISA TARİHİ

MÖ 550: Pers imparatorluğu kurulmuştur.

MÖ 330: Makedonyalı Büyük İskender İran’ı fethetmiş ve Helenistik kültür İran’a yayılmıştır. İskender’in ölümünden sonra İran İskender’in generallerinden Seleucus’un kurduğu devletin yönetiminde kalmış, daha sonra yerini Partimparatorluğuna bırakmıştır. Partimparatorluğu döneminde İran’la Roma İmparatorluğu arasında uzun savaşlar yaşanmıştır.

MS 220:Sasaniİmparatorluğu kurulmuştur. Bu dönemde de Roma imparatorluğu ile savaşlar devam etmiştir.

637- 641: İran, İslam orduları tarafından fethedilmiştir.

750: Abbasi hanedanı Emevileri devirerek yönetimi ele almıştır.

1040: Selçuklular Dandanakan savaşında Gaznelileri yenerek önce Horasan’ı, daha sonra tüm İran ve ön Asya’yı fethetmiştir.

1220: Moğollar İran’ı fethetmiş ve bir süre sonra İlhanlı devleti kurulmuştur.

1393: İran’da Timur devletinin hâkimiyeti başlamıştır.

15. yy: İran’da Karakoyunlu ve Akkoyunlu hâkimiyeti.

1501: Şah İsmail’in Tebriz’i fethiyle birlikte İran’da Safavi hakimiyeti başlamıştır. Bu dönemde, İran’da Şiiliğin 12 İmam (Caferi) kolu hakim olmuştur.

1719-20: Afgan istilası dönemi.

1736-47: Nadir Şah, Afşar Hanedanı'nı kurarak 1738'de Kuzey Hindistan'ı istila etmiştir.

1794:AgaMuhammed Han, 1921 yılına kadar hüküm sürecek olan Kaçar Hanedanı'nı kurmuştur.

XIX. Yüzyıl: İran, Afganistan ve Rusya lehine büyük toprak kaybına uğramıştır.

1901: Ülkede bu tarihte petrol bulunmasıyla birlikte, İran üzerindeki İngiliz-Rus rekabeti yoğunlaşmıştır.

1906: İran'da ilk Meclis toplanmış ve ilk anayasa kabul edilmiştir.

1907: İran, İngiliz-Rus anlaşmasıyla nüfuz bölgelerine bölünmüştür.

1921-25: Kaçar Hanedanı'nın son hükümdarı Ahmet Şah, Birinci Dünya Savaşı'nı izleyen istikrarsız dönemde, yurtdışında iken yapılan bir darbeyle devrilmiştir. Ordudan Rıza Han ülkede askeri bir yönetim kurmuş ve daha sonra Rıza Şah Pehleviadı altında Pehlevi Hanedanı dönemi başlamıştır.

1941: İngiliz ve Sovyet kuvvetleri, Alman tehdidine karşı korumak gerekçesiyle, İran'ı işgal etmişlerdir. Rıza Şah tahtından feragate zorlanmış ve yerine oğlu Muhammed Rıza Pehlevigeçmiştir.

1945: Azerbaycan ve Kürdistan eyaletlerinde Sovyet taraftarı rejimler kurulmuştur.

1946: Sovyet birlikleri İran'dan çekilmiştir.

1951- 53: Başbakan Musaddık Parlamento'yu ve petrol endüstrisini millileştirmiş, fakat İngiltere'nin uyguladığı ambargo nedeniyle bu girişim başarıya ulaşamamıştır. Musaddık'acephe alan Şah ülkeden ayrılmak zorunda kalmış, ancak Musaddık'ınbir darbeyle devrilmesi üzerine kısa süre sonra geri dönmüştür.

1954: Şah İngiliz, Amerikan, Hollanda ve Fransız şirketlerinden oluşan konsorsiyumile bir anlaşma imzalayarak, petrol endüstrisini yeniden faaliyete geçirtmiştir.

1961-63: Devlet yönetimini eline alan Şah altı noktaya dayanan Beyaz Devrimi başlatmıştır. Özellikle toprak reformuna girişilmiştir.

1963: Reformlara karşı dini muhalefet başlamıştır.

1969-70: İran'ın petrol gelirleri yükselmeye başlamış; ordunun modernizasyonu ve güçlendirilmesi için çalışmalara girişilmiştir.

1974: Pers İmparatorluğu'nun 2500. yıldönümü kutlanmıştır.

1978: Ülkedeki muhalefet, sürgündeki Ayetullah Ruhullah Humeyni'nin liderliğinde, Şah rejimine karşı genel ayaklanmaya dönüşmüştür.

1979: Şah'ın ülkeyi terk etmesiylePehleviHanedanı sona ermiş ve İslami Devrimi sonucunda İran İslam Cumhuriyeti kurulmuştur.

1980-88: İran ile Irak arasında sekiz yıl süren savaş ülkede büyük tahribata yol açmıştır.

1989: Humeyni ölmüş, eski CumhurbaşkanıHamaneyDini Liderliğe getirilmiş, Başbakanlık kaldırılmış ve Meclis Başkanı Rafsancani Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

1993: Rafsancani ikinci kez Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

1997:HüccetülislamSeyyedMohammadHatemiCumhurbaşkanı seçilmiştir.

2001: HüccetülislamSeyyedMohammadHatemiikinci kez Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

2005:MahmudAhmedinejadCumhurbaşkanı seçilmiştir.

2009:MahmudAhmedinejadikinci kez Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

14 Haziran 2013: Hasan Ruhani Cumhurbaşkanlığına seçilmiştir.

14 Temmuz 2015: İran ile P5+1 ülkeleri (Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere, Fransa, Rusya Federasyonu, Çin Halk Cumhuriyeti ve Almanya) arasında nükleer meselede Kapsamlı Ortak Eylem Planı’nın (KOEP) kabulü

16 Ocak 2016:KOEP’inyürürlüğe girmesi ve İran üzerindeki nükleer meseleden kaynaklı uluslararası yaptırımların kaldırılması

26 Şubat 2016 tarihinde eşzamanlı olarak İslami Danışma Meclisi ve Uzmanlar Meclisi seçimleri düzenlenmiştir.

19 Mayıs 2017 tarihinde Cumhurbaşkanlığı ve Belediye Meclisiseçimleridüzenlenmiş, Hasan Ruhani1. turda %57 oylaikinci kez Cumhurbaşkanı seçilmiştir. (Kaynak: Türkiye Cumhuriyeti, Tahran Büyükelçiliği)