Üç Fay Hattı Arasındaki Şehir! O Bölgede 7 Büyüklüğünde Deprem Olabilir

Türkiye’nin genç bir ülke olmasının sebebi toprakların neredeyse tamamına fay hatları olmasından kaynaklanıyor. Bu durumun iyi yönü kadar kötü yönü de bulunuyor. Deprem açısından olukça riski olan bölgelere AFAD Deprem Dairesi, incelemede bulunarak bilgilendirme paylaşmıştı. Buna bağllı olarak 10 yıl içerisinde deprem sayısı 279 bin 357 olduğu ifade edildi. Sadece 2020 yılında ise bu rakam 33 bin 824 oldu. 

Açıklanan bu rakam bir yıl öncesinde verilen rakamlarla kıyaslandığında, deprem sayısın yüzde 44’lük bir artış olduğu görülüyor. 

DÜNYANIN EN DİKKAT ÇEKEN ALANLARINDAN BİRİ BİNGÖL

Bingöl ve çevresi içinde çok sayıda fay zonu bulunması nedeniyle deprem bilimcilerin en çok dikkat çeken alanlardan biri olduğunu açıkladı. Buna bağlı olarak Ege Bölgesi, arkeologlar için zengin bir bölge olurken Bingöl ve çevresi de yapısal jeologlar için zengin bir şehir olma niteliği taşıyor. 

Depremlerin bu bölgelerde sık yaşanmasıyla ilgili görüşlerine başvurulan Bingöl Üniversitesi Enerji, Çevre ve Doğal Afet Araştırmaları Merkezi Müdürü Dr. Kenan Akbayram, ‘Bingöl; Doğu Anadolu, Kuzey Anadolu ve Varto Fay Zonları’nın kesiştiği yerde bulunuyor. Bu durum deprem açısından şehri oldukça önemli hale getiriyor’ ifadelerini kullandı. 

Dr. Kenan Akbayram, sözlerine şu şekilde devam etti; ‘Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun bazı kesimlerinde uzun yıllardır depremler olmadı ama bu bölgelerde yerkabuğunun hareketli olması nedeniyle depremlerin olması gerekiyor. Bunlardan en önemlilerinden bir tanesi Yedisu Fayı veya Yedisu Fay Zonu adını verdiğimiz Bingöl ile Erzincan arasındaki yaklaşık 75 kilometrelik fay kuşağı… Bu fay kuşağında en son deprem 1784 yılında oldu. Kuzey Anadolu fayının deprem tekrarlanma aralığının 200- 250 yıl olduğu düşünüldüğünde burada kısa süre içinde deprem olması çok olası.’

DEPREM ALANINDA ALINAN ÖNLEMLER 

Bingöl ve çevresinde kaç büyüklüğünde deprem beklendiğine ve şehirde alınan önlemlerin olup olmadığına dair açıklamalarda bulunan Bingöl Üniversitesi Enerji, Çevre ve Doğal Afet Araştırmaları Merkezi Müdürü Dr. Kenan Akbayram, ‘Anadolu Levhası her yıl, 23-24 mm hızla batı yönüne doğru hareket ediyor, bu hareket çeşitli çalışmalarla ölçüldü. Bu hareketin büyük kısmının karşılandığı yerler ise Anadolu Levhası’nın kuzey ve güney sınırını oluşturan Doğu Anadolu ile Kuzey Anadolu fay zonları… Yani bu fay zonları, Anadolu Levhası’nın depremsellik açısından aktif levha sınırları. Bunlar Bingöl’de kesişmekle kalmıyor, Anadolu Levhası’nın içinde de, levha hareket ettikçe birçok başka fay daha oluşuyor. 

Bu faylardan bazıları da Bingöl’ün içerisinden bulunuyor. Bingöl’ün içerisinde aktif fay bulunmayan bir ilçe neredeyse yok. Süregelen araştırmalarımızda hemen her gün, Bingöl’de daha fazla potansiyel olarak aktif fayı haritalıyoruz. Ek olarak son yüzyılda Bingöl ve çevresinde yer alan çok çeşitli faylarda 5.3 ve daha büyük büyüklükte pek çok deprem gerçekleşti. Bunların dört tanesi Bingöl ve çevresinde ağır yıkımlara yol açmış olan 6.3’ten büyük depremler’ dedi.

Varto Fay Zonunun nereden geçtiğine dair bilgilendirme yapan Dr. Kenan Akbayram, ‘Varto Fay Zonu, Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu fay zonları ile Bingöl’ün Karlıova ilçesinde birleşiyor. Bu zon, Karlıova’dan güneydoğu yönüne doğru Bitlis-Van Gölü istikametine devam eden birçok faydan oluşuyor. Muş Ovası da bu fay zonunun kolları tarafından açılmış bir ova. Kimi araştırmacılar Varto Fay Zonu’nu ayrı bir fay olarak değerlendirirken kimileri Kuzey Anadolu Fay Zonu’nun güneydoğu yönündeki devamı olarak yorumluyor.

Varto Zonu’nun üzerinde, 7 Mart 1966 tarihinde 5.6 büyüklüğünde bir deprem gerçekleşti ve bu depremde 14 vatandaşımız vefat etti. 75’i de yaralandı. 19 Ağustos 1966 tarihinde yine aynı fayda bu kez 6,9 büyüklüğünde deprem yaşandı. 2 bin 394 vatandaşımız vefat etti. 1500 kadarı da yaralandı. İkinci depremde Muş’un Varto ilçesindeki tüm yapılar yıkıldı. Oldukça dehşet verici bir deprem… Netice olarak bu fay zonundaki fayların aktif olduğu ve gelecekte de deprem üretebileceği konusunda bilimsel kamuoyunun bir şüphesi yok’ değerlendirmelerinde bulundu.

O BÖLGELERDE HARİTADA YER ALMAYAN FAY HATLARI VAR

Bingöl Üniversitesi Enerji, Çevre ve Doğal Afet Araştırmaları Merkezi Müdürü Dr. Kenan Akbayram, Bingöl’de Kuzey Anadolu, Doğu Anadolu, Varto fay zonları dışında başka fayların olup olmadığıyla ilgili açıklamalarda bulundu. Akbayram, ‘Bingöl il merkezinin kuzeyinde ‘Sancak Uzunpınar Fay Zonu’, ‘Nazımiye Karakoçan Bingöl Fay Zonu’, ‘Sudüğünü Fayı’, genel geçer aktif fay haritalarında yer almayan ‘Kiğı Yayladere Fay Zonu’ ve il merkezinin güneyinde ‘Yenisu Fayı’, ‘Yayla Fayı’ ile birlikte yine güncel aktif fay haritalarında yer almayan ‘Genç Fay Zonu’ bulunuyor.

Örneğin, 2003 yılında Sudüğünü Fayı’nda 6.4 büyüklüğünde bir deprem gerçekleşti. Bu deprem Bingöl’de 176 can aldı, 625 binanın yıkılmasına ya da ağır hasar almasına da neden oldu. Yakın zamanda bu fayda tekrar deprem olmasını beklemiyoruz. Aynı şekilde Bingöl Ovası’nın kuzeydoğusundaki Ilıca Fayı’nda da 1971 yılında çok yıkıcı bir deprem oldu.

Bu depremde de maalesef 878 kişi vefat etti ve 10 binden fazla konut hasar gördü. Burada da yakın zamanda deprem beklemiyoruz. Ilıca Fayı’nda bir daha deprem olabilmesi için muhtemelen 150 yıldan fazla zaman geçmesi gerekecek. Ancak Ilıca ve Sudüğünü fayları dışında tüm diğer faylarda deprem gerçekleşebilir. Zamanını net olarak ortaya koyamazsak da yarın bu faylardan birinde önemli bir deprem olsa hiç şaşırmam’ diye konuştu. 

7,2 BÜYÜKLÜĞÜNE KADAR DEPREM OLASILIĞI BULUNUYOR

Bu bölgelerde kaç büyüklüğünde bir deprem olma ihtimalini aktaran Dr. Kenan Akbayram, ‘Çok kesin bir şeyler söylemek zor ama öngörüler de bulunmak mümkün. Örneğin, 1939 Erzincan yıkıcı depreminde kırılan fay ile Karlıova arasındaki 165 kilometrelik bölgede, son yüzyılda yalnızca bir adet önemli deprem oldu. Bu depremin hangi fayda gerçekleştiği benim için hala bir muamma. Yerbilim camiasının Yedisu Sismik Boşluğu (Sismik boşluk için şu güne kadar deprem olması gereken ama henüz olmamış alan da diyebiliriz) adını verdiği bu alanda çok sayıda fay var.

Bu faylardan bir tanesi ‘Yedisu Fayı’. Bu fayın yaklaşık uzunluğu 75 kilometre. Yedisu Fayı’nda en son yıkıcı depremin 1784 yılında gerçekleştiği kesine yakın bir bilgi. Yapılan hesaplar, 75 kilometrelik bu fayın tek bir depremde tamamen kırılması halinde 7.2 büyüklüğe kadar deprem üretebileceğini öneriyor’ dedi. 

En riskli yerleşim bölgelerinin nereleri olabileceğini dile getiren Akbayram, ‘Bu konu depremin hangi fay üzerinde yaşandığı, fayın ne yönde atım yaptığı, hasar gören bölgenin ana kaya derinliği ve ana kayanın üç boyutlu geometrik şekli, içerisinde başka kırık ya da fay bulunup bulunmadığı gibi birçok parametreye bağlı olarak değişir. İncelenen bölgenin nüfusu, yapı tipi, yapı kalitesi gibi konular da dikkate alınmalı.

Bu nedenle bütün bu hususlar tespit edilmeden, çok disiplinli sistematik bilimsel çalışmalar yapılmadan, ilçe ve bölge göstermek hem spekülatif hem de yanlış olur. Ancak unutulmamalıdır ki, AFAD 1900 yılından bu yana gerçekleşen depremlerde ülkemizde 93 bine yakın insanımızın vefat ettiğini, 555 binden fazla yapının yıkıldığını belirtiyor. Bu nedenle birçok yerleşim alanının risk altında olabileceğini kabul ederek yerleşim alanlarımızın seçimi konusundaki tercihlerimizi ülke olarak bilimsel çalışmalarla gözden geçirmemiz gerekiyor’ dedi.

PROJELERE BAŞLADIK

Oluşabilecek herhangi bir deprem riskine karşı şehir ve çevresinin bu durumu ne kadar hazır olduğu sorunun yanıtı veren Bingöl Üniversitesi Enerji, Çevre ve Doğal Afet Araştırmaları Merkezi Müdürü Dr. Kenan Akbayram, ‘Deprem hazırlıkları aslında çok aşamalı bir süreç. Deprem öncesi, deprem esnası ve sonrasında yapılacak çalışmalar olarak basitçe üçe ayrılabilir. İnsanlarımızın deprem esnasındaki davranışlarına yönelik eğitim çalışmalarıyla, deprem sonrasındaki müdahaleler konusunda ülke olarak deneyim sahibi olduğumuzu düşünüyorum. Bu deneyim bu yıl, ülkemiz genelinde yapılan İl Afet Risk Azaltma Planı’na yönelik çalışmalarla daha da arttı.

Bu çalışmalar Bingöl’de, Bingöl Valiliği İl Afet ve Acil Durum Müdürlüğü tarafından başarıyla yürütülüyor. Okullarda, tüm özel ve kamu kurumlarında halkımıza deprem esnası ve sonrasında nasıl davranılacağı konusunda eğitimler veriliyor. Ancak depremlerle oluşacak hasarların azaltılmasına yönelik bilimsel çalışmalar da yapılmalı.

Ama maalesef bu çalışmalarda biraz yavaş kaldığımızı düşünüyorum. Bu konuda da ülkemiz planlar ve çalışmalar yaptı. Örneğin, 2012 ile 2023 yılları arasını kapsayan bir Ulusal Deprem Stratejisi Eylem Planı (UDSEP 2023) hazırlandı. Bu plan doğrultusunda konuyla ilgili 13 resmi kuruluşumuz yapılacak çalışmaları planladılar. İçerik olarak çok kapsamlı ve kıymetli olan bu planın ülkemizin geneline hızla uygulanması hedeflense de uygulamada bazı eksiklikler yaşanabiliyor. 

Bu eksiklikler nedeniyle önce Bingöl Valiliği ve Bingöl Belediyesi’ne 2019 yılında deprem zararlarının azaltılması amaçlı çalışmalar konusunda sunumlar yaptık. Yerel kaynaklarla önce Bingöl Merkez ilçesi sonra da diğer ilçelerinde sismik tehlikelerin ve risklerin belirlenmesi amacıyla çalışmalar yapabileceğimizi düşündük.

Kaynak arayışımız devam etti ve bu sene biri AFAD tarafından diğeri de TÜBİTAK tarafından desteklenmeye hak kazanan toplam bütçesi 900 bin TL’ye yaklaşan iki projemize destek almayı başardık. AFAD tarafından desteklenen proje ile, Bingöl ve yakın civarındaki fayların deprem üretme sıklıklarını tespit edeceğiz.

Proje çalışmaları 2021 yazında başladı ve projede AFAD, Sakarya Üniversitesi ve Ankara Üniversitesi’nden de çok değerli uzmanlar yer alıyor. TÜBİTAK tarafından desteklenen proje ile yukarıda bahsettiğim aktif fayları ayrıntılı olarak haritalayacak, Bingöl Merkez İlçesi’nin üzerinde yerleştiği zeminin depremler esnasındaki davranışını jeofizik yöntemlerle tespit edeceğiz. Bu proje önümüzdeki yaz başlayacak ve projede Merkezimiz ile birlikte MTA, Atatürk Üniversitesi ve Munzur Üniversitesi’nden çok değerli uzmanlar yer alacak’ değerlendirmelerinde bulundu.

DEVASA BİR VOLKAN

Bingöl ve çevresinde meydana gelebilecek bir depremin volkanik bir hareketliliğe neden olabilir mi sorusuna yanıt veren Akbayram, ‘Bingöl’de Doğu Anadolu ve Kuzey Anadolu Fay Zonları gibi aktif levha sınırlarının kesişmesi ve Doğu Anadolu’nun olması gerekenden daha ince bir yerkabuğuna sahip olması, şehirde aktif volkanların oluşmasına neden olmuş. Bunlardan en önemlisi Bingöl Volkanı. Bu volkan, Kuzey Anadolu Fay Zonu tarafından parçalanmış ve ötelenmiş devasa bir volkan!

Jeolojik olarak bir volkanın aktif olması şu anda içerisinden lavların çıkması anlamına gelmiyor. Biz yer bilimciler son 10 bin yıl içinde püskürdüğü bilinen volkanlara aktif volkan deriz. Van Gölü kuzeyindeki Süphan MÖ 8050 yılında, Tatvan’daki Nemrut 1441 ve 1443 yılları arasında, Ağrı Dağı 1840 yılında, Tendürek ise 1855 yılında püskürmüş.

Bingöl Volkanı ve Bingöl içerisindeki diğer volkanların ise net bir biçimde günümüzden 6 milyon yıl öncesi ile 500 bin yıl öncesi arasındaki dönemlerde zaman zaman püskürdüklerini biliyoruz. Ancak volkan bilimi açısından bu bölgedeki çalışmalar hala oldukça kısıtlı ve en son volkanik aktivitelerin yaşlarının tespitine dair bilimsel projeler geliştirmek gerekiyor.

Bingöl ve civarının aktif levha sınırları ile çevrili olması, aktif volkanizmanın da dünyada genelde levha sınırlarına denk düşüyor olması jeolojik olarak volkanizma ve faylanmanın Bingöl’de de ilişkili olduğu düşüncesini doğrular. Ancak depremlerin volkanizmayı tetikleyip tetiklemediği sorusu açıkcası cevaplanması zor bir soru. Sadece volkanlar patlamadan önce depremlerin olduğunu, bu depremlerin sismolojik olarak, fay zonlarına bağlı depremlerden bazı başka davranışlar sergilediğini söylemekle yetinebilirim’ ifadelerine yer verdi.