Selçuklu Sultanı Melikşah Kimdir?

TRT 1 ekranlarında izleyici karşısına çıkan Uyanış: Büyük Selçuklu dizisi ile vatandaşın gündeminde yer edinen Sultan Melikşah, izleyiciler tarafından büyük bir merak ile araştırılıyor. 20 yıl hükümdarlık yapmış olan Melikşah, hükümdarlık döneminde Selçuklu Devleti’ni en geniş sınırlarına ulaştırmıştır. Sultan Melikşah kimdir? Melikşah neden ve nasıl öldü?

MELİKŞAH KİMDİR?

Türk Selçuklu Hükümdarı Melikşah, 1055 tarihinde İsfahan'da dünyaya gelmiş, 1092 tarihinde Bağdat şehrinde 38 yaşında iken hayatını kaybetmiştir. Tarih boyunca cesareti, azmi, savaşlardaki başarısı ile örnek olmuş isimlerden birisidir. 

Büyük İran şairi Ömer Hayyam kendisinin sarayında himaye görmüş söz konusu devrin büyük fikir adamlarından birisidir. Melikşah'ın en büyük isteği, bütün Müslüman devletleri bir bayrak altında toplayarak İslam Birliği'ni oluşturmak idi. Geçmiş tarihlerde Anadolu'nun dörtte üçü Melikşah zamanında elde edilmiştir.

I. MELİKŞAH YAŞAMI

Melikşah, 16 Ağustos 1055 pazar günü dünyaya gelmiştir. 18 yaşında tahta geçen Melikşah'ın hükümdar olduğu devir Büyük Selçuklu Devleti'nin en parlak dönemi olarak kabul edilir. Hükümdarlık döneminde Büyük Selçuklu Devleti en geniş sınırlarına genişlemiştir.

İlk adım olarak amcasının isyanını bastırarak Maveraünnehir ile Harzem'i kontrolü altına aldı. Ünlü vezir Nizamülmülk, Melikşah'ın gerek tahta çıkmasında, gerekse de zaferlerinde oldukça önemli bir kritik rol oynamıştır. Anadolu'nun dörtte üçü Melikşah'ın yönetiminde iken elde edilmiş ve Suriye'de büyük başarılar kazanılmıştır.

1076 yılında Kudüs Fatımîler'den, 1085'te Antakya, iki yıl sonra da Urfa Bizanslılardan alınmıştır. Halep ve Şam da onun dönemi içerisinde Selçuklu idaresine alınmıştı. Devletin hudutları Kaşgar'dan ve Seyhun mecrasından Akdeniz, Kızıl Deniz ve Umman Denizi'ne olacak kadar genişlemiştir.

Bağdat'taki Abbasi Halifeleri de tamamı ile Selçuk İmparatorluğu'nun emri altında yer alıyordu. Yirmi sene hüküm süren I. Melikşah, cesareti gibi zekası ile, ilim sevgisi ve edebî seviyesiyle de kabul görmüştür. Kendisi gibi bir Türk soyundan gelmiş olan Veziri Nizamülmülk ile birlikte hem bir çok memleketler almaya, hem de ülke sınırları içerisinde alınmış nehirlere köprüler, şehirlere kaleler ve su yolları gibi pek çok eserler yapmaya muvaffak olmuştu.

Büyük İran şairi Ömer Hayyam onun sarayında himaye edilmiş o devrin büyük fikir adamlarından birisi olmuştur.

Melikşah, Bağdat şehrinde bir rasathane kurmuş ve 1086 tarihinde başlayan, dünyanın güneş etrafında dönmesi esasına dayanan bir takvim inkılabı yapmıştı ki buna da 'Celalî Takvimi' ismi verilir.

Sarayında Türkçe konuşulmakla birlikte edebî dil olarak Farsça kullanılıyordu. Kendisinin de oldukça güzel rubaileri vardır. Celaleddin Melikşah'ın Berkiyaruk, Sencer, Mehmet isimlerini taşıyan üç oğlu vardı ki üçü de hükümdarlık görevinde bulunmuştur.

MELİKŞAH’IN TARİHTEKİ ÖNEMİ NEDİR?

Saltanatının ilk dönemlerinde, Sultan Alparslan zamanında da iki kez isyan etmiş ve affedilmiş olan amcası Kavurt tekrar isyan etti. Bu isyan bu tarihte bastırılarak Kavurt yayının kirişiyle boğdurularak idam edildi. Karahanlılar ülkesine yürüyen Melikşah Semerkant’a kadar olan bölgeyi ele geçirdi. Her iki hanedanın arasında akrabalık kuruldu.

Gazneliler de aynı akıbete uğradılar ve Melikşah’ın yüksek hâkimiyetini kabul etmek zorunda kaldılar. Kutlamış’ın oğlu Süleyman Şah’ı Anadolu’ya göndererek O’nu bu ülkeye emir olarak görevlendirdi. Kutlamış-oğlu Süleyman Şah kısa zamanda baştan başa bütün Anadolu’yu ele geçirdi. 

İzmit başkent olmak üzere (1077) Anadolu Selçuklu Hanedanı’nın temelini atmış oldu. Melikşah zamanında Selçuklu İmparatorluğu en geniş sınırlarına ulaşmış oldu. Doğuda Seyhun Nehri ve Tanrı Dağları’ndan batıda Akdeniz ve Boğazlar’a, kuzey bölgesinde Kafkas Dağları’ndan güneyde Hint Denizi’ne kadar yayılmıştı.

MELİKŞAH'IN MİRASI

Selçuklu Sultanı Melikşah avlanmayı oldukça sever ve bununla birlikte de alimleri korurdu. Gazali, Kaşgarlı Mahmud ve Ömer Hayyam gibi çeşitli alim ve şairleri himayesi altına aldı.

Bağdat şehrinde Sultan Melikşah Camiini yaptırdı. İsfahan'da bir rasathane, çeşitli mekanlarda ise kervansaray, köprü, imaret, kale, hisar ve medreseler inşa ettirdi. Bununla birlikte ne yazık ki Melikşah'ın yaptırmış olduğu eserlerden hiçbiri günümüze kadar gelememiştir. 

İsfahan ve Nişabur'da kendisi adına yaptırılmış olan binalar için hazırlanmış kitabeler bulunmaktadır. 1074 yılında Celalî takvimini hazırlattı. Bu takvim başkenti olan İsfahan'daki gözlemevinden yapılmış olan astronomik rasatlara bağlanmıştır.

Ticari mallardan alınan vergilerin birtakımını da kaldırdı. Ermeni Patriğinin isteği neticesinde kiliseleri, manastırları ve rahipleri vergiden muaf tuttu. Hac yollarında su kuyuları açtırdı ve bu yolların emniyetini de gerçekleştirdi.

I. MELİKŞAH NEDEN VEFAT ETTİ?

Bir Şii kaynağa göre Selçuklu Sultanı Melikşah İslam içinde ayrılan mezheplerin nedenini ve hak olanı bulmak amacı ile, Bağdat'taki Nizamiye Medresesi'nde, birbirinden farklı ilimlerde kendilerine güvenilir 10'ar tane Ehl-i Sünnet ve Caferî büyük alimini konuk olarak kabul etmiştir. Sultan Melikşah'ın kendi başkanlığında ve tarafsız olacak bir biçimde Nizâmülmülk'ün danışmanlığında, Nizâmülmülk'ün damadı olan Mukatil b. Atiyye'nin kaleme aldığı konferans 3 gün süresince devam etmiştir. 

Caferî alimlerinin, Melikşah'ın bütün sorularına eksiksiz bir biçimde Kur’an-ı Kerîm'den ve Hadis-i Şerifler'den delil getirdiğini fark edince çok şaşırmış ve şu ana kadar var olan düşüncesinin yanlış olduğunu görüp Şiî mezhebine geçtiğini konferansta dile getirmesinin hemen ardından Nizâmülmülk başta olmak üzere meclis içerisinde bulunan alimlerden de büyük bir kısmı Caferî Mezhebi'ne dahil olmuşlardır.

Bununla birlikte daha sonra bazı Sünni alimler Sultan Melikşah ile veziri Nizâmülmülk'ün aleyhinde karalama politikası güdüp ve bunun neticesinde de hicri 12 Ramazan 485 yılı (16 Ekim 1092) Vezir Nizâmülmülk'ü ve bunun izleyen dönemde de Sultan Melikşah'ı daha 37 yaşında iken öldürttüler.

Bazı kaynaklar da Nizâmülmülk'ün Hasan Sabbah'ın emrinde olan Haşhaşiler Tarikatı tarafından öldürüldüğünü iddia ederler.

TARİHİ KAYNAKLARA GÖRE MELİKŞAH NASIL VEFAT ETTİ?

Dönemi içerisinde yazılmış olan bazı kronik - tarihçilerin eserleri de neden ve nasıl öldüğüne dair farklı bilgiler vermektedirler. Tarihçi Ebu'l Feda Sultan Melikşah'ın 1092 / 1093 (Hicri 485) tarihinde Bağdat şehrinde bir sürek avının ardından hastalanıp öldüğünü belirtmiştir.

Kronik - tarihçi Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî 'Târîh-i Güzîde' isimli yapıtında Melikşah'ın Kasım 1092 tarihinde (Hicri Şevval 485'te) 38 yaşında iken Bağdat şehrinde bir sürek avından sonra öldüğünü bildirmektedir. Ermeni kronik - tarihçi Vardan'a göre 1092 tarihinde 'barış seven sultan karısı tarafından zehirlenip' öldürülmüş ve babası Alparslan'ın yanında Merend'de defnedilmiştir.

Kronik - tarihçi Kırakos Ganjaketsis yazmış olduğu Ermenistan Tarihi isimli eserinde Melikşah'ın 20 yıl hüküm sürüp Ermeniler dahil tüm tebalar için iyi işler yaptığını ancak karısı tarafından zehirlenerek öldürüldüğünü ifade etmektedir.

Urfalı Matias isimli Hristiyan kronik - tarihçi ise Melikşah'ın 27 Şubat 1092 ya da 25 Şubat 1093 tarihinde Bağdat'da karısı olan Semarkand sultanının kızı tarafından zehirlenip öldürüldüğünü ve bununla birlikte babası olan Alparslan'ın yanında Marand'da defin edildiğini aktarmaktadır.

MELİKŞAH'IN AİLESİ

MELİKŞAH'IN EŞLERİ KİMLERDİR?

Terken Hatun (İbrahim Tamgaç Han'ın kızı, Ahmed, Davud, I. Mahmud ve Mah Melek Hatun'un annesi.)

Zübeyde Hatun (Emir Yakuti'nin kızı, Berkyaruk'un annesi.)

Taceddin Seferriye Hatun (Cariye kökenli, Muhammed Tapar ve Ahmed Sencer'in annesi.)

MELİKŞAH'IN OĞULLARI KİMLERDİR?

Ahmed

Davud

Berkyaruk

Muhammed Tapar

Ahmed Sencer

I. Mahmud

Tuğrul

Emir

Humar

MELİKŞAH'IN KIZ ÇOCUKLARI KİMLERDİR?

Cevher Hatun (Gazneli III. Mesut ile evlenmiştir.)

Mah Melek Hatun (Abbasi Halifesi Muktadi ile evlenmiştir.)

Seyyide Hatun (Abbasi Halifesi Mustazhir ile evlenmiştir.)

HASAN SABBAH KİMDİR?

Melikşah döneminin en önemli iç meselelerinden birisi de Hasan Sabbah’ın lideri olduğu Batınî hareketidir. Hasan Sabbah, Alamut Kalesi’nde kurmuş olduğu yalancı cenneti ile bir tarikat kurmuş, tarikatına mensup fedailerle birçok Türk ve Müslüman ileri gelenlerine karşı suikast saldırıları düzenlemeye başlamıştır.