Osmanlı'da Nizamiye Mahkemeleri
Tarih boyunca birçok farklı hukuk sistemi oluşturulmuş ve birçok farklı türde mahkeme kurulmuştur. Bu mahkemelerden bazıları tarih boyunca konuşulacak kadar dikkat çekmiştir. Farklı amaçlara hizmet eden, farklı kişilerin yargılandığı bu mahkemeler arasında nizamiye mahkemeleri de bulunur.
Osmanlı'da nizamiye mahkemelerinin temeli resmi anlamda ilk olarak Tanzimat sonrası ceza kanunlarının uygulanması amacıyla 1854 yılında kurulan meclis-i tahkikler ile atılmıştır. 7 Kasım 1864 tarihinde vilayet nizamnamesi ile nizamiye mahkemelerinin kurulması için önemli bir adım atılmıştır. Vilayet nizamnamesine göre her kazada bir meclis kurulacak, bu mecliste bir hakimin başkanlığında 3 üye bulunacaktı. Üyeler Müslüman ve gayrimüslim mümeyyizlerden oluşacaktı.
Islahat fermanlarından sonra Avrupa devletlerinin de yaptığı baskıyla yeni kanunlar ve yeni yargı mercilerine ihtiyaç duyulmuştur. Bu amaçla Osmanlı'da nizamiye mahkemeleri kurulmuştur. Nizamiye mahkemelerinin kurulma amacı Osmanlı Devleti'nin merkezi otoritesini güçlendirmektir.
Osmanlı'da ilk nizamiye mahkemeleri 1846 yılında Tanzimat hareketinden sonra kurulmuştur. Bu mahkemeler asliye ve ticaret mahkemeleri niteliği taşımıştır.
1840 yılında kabul edilen ceza kanunu ile Tanzimat prensiplerinin uygulanması gerekmişti. Kurulan meclisler kendi görevlerinin yanı sıra bununla da ilgilenmek için görev üstlenmişlerdi.
1864 yılında duyuruların vilayet nizamnamesi ile idare ve adliyenin birbirinden ayrılması sağlandı. Böylelikle taşra meclislerine verilen adli görevler nizamiye mahkemelerine aktarıldı. Bu nizamiye mahkemeleri ceza davaları dışında bazı davalara bakma görevini üstlendi.
Nizamiye Mahkemeleri ile İlgili Sorunlar
Bu yeni mahkemelerle şer’iye mahkemeleri arasında görev ve yetkiler konusunda uyuşmazlıklar oldu. Bu uyuşmazlıklar Osmanlı Devleti'nin dağılmasına kadar devam etti. Nizamiye Mahkemesi’nde beraat eden kişiler şeriye mahkemesinde ceza alabiliyordu. Kişilerin nizamiye mahkemesinde görülen davadan sonra şeriye mahkemelerine başvurma hakkı vardı. Bu sorunları önlemek için bazı dönemlerde nizamiye mahkemeleri ve şeriye mahkemelerinin görev ve yetkilerini sınırlandıran kararnameler yayınlanmıştır. Fakat bu kararnameler sorunların çözülmesi için yeterli olmamıştır.
1869 yılında nizamiye mahkemeleri hakimleri için hukuk okulu kurulmuştu. Kurulan bu ilk hukuk okulu lise seviyesinde eğitim veriyordu. 1880 yılında okul fakülte seviyesinde eğitim vermeye başladı. Böylece Müslümanlar medresede eğitim alırken nizamiye mahkemelerinde yer alan gayrimüslimlerin cahil kalması engellenmek istendi. Bu şekilde nizamiye mahkemelerinde yer alan herkes yeterli hukuk bilgisine sahip olacaktı.
Nizamiye Mahkemelerinin İşleyişi
Osmanlı'da nizamiye mahkemeleri Bir başkan ve iki üyeden meydana geliyordu. Başkan çoğunlukla ilmiye sınıfından bir kadı olarak seçilirdi. Üyelerden bir tanesinin de zimmî olması gerekirdi. Mahkemenin iki tane üyesi bulunsa da tek hukukçu başkanı olduğu için adli işler başkan tarafından yürütülürdü. Çünkü üyeler okuma yazma bile bilmeyen kişiler arasından seçilebiliyordu.