Osmanlı döneminden miras kalmış kültürel zenginliklerimizden biri olan Orta Oyunu karakterleriyle oynandığı dönemde çok dikkat çekmiştir ve bugün hala geleneksel tiyatronun vazgeçilmezlerindendir. İşte geleneksel Türk tiyatrosu orta oyununun kahramanları…
ORTA OYUNU NEDİR?
Genelde açık alanda oynanan, doğaçlama devam eden ve müzik ve dansla destelenen geleneksel Türk tiyatrosuna Orta oyunu denir. Yöresel ağızlardan, konuşma tiplerinden ve halk arasından karakterlerden oluşan bu tiyatro oyunu edebiyat alanında ilk sanat eserlerimizden sayılabilir.
Bunlar arasında Arap, Acem, Kastamonulu, Kayserili, Kürt, Frenk, Laz, Yahudi, Ermeni gibi karakterler bulunmaktadır. Kavuklu Hamdi ile Pişekâr Küçük İsmail Efendi, orta oyununun önemli ustaları arasında yer alır.
ORTA OYUNU NE ZAMAN ORTAYA ÇIKTI?
Orta oyununun ilk defa ne zaman ortaya çıktığı konusunda araştırmacılar, farklı görüşler ortaya sürmüştür. Bazı araştırmacılar “Orta Oyunu” adının ilk ortaya çıkış döneminin 19. Yüzyıl sonları olduğunu söylemişlerdir. Bazı araştırmacılar ise Orta oyununu “Orta Oyunu” adını aldıktan sonra başlatmanın tarihe haksızlık olacağını söyleyerek iddia edilen tarihin öncesinde Osmanlı’da benzer oyunların olduğu söylenmiştir. Bunlar Kol, Meydan, Zuhuri gibi oyun isimleriyle anılmaktadır. Bu oyunların varlığını da es geçmemek gerektiğini söyleyen araştırmacılar, Orta oyununun önceki oyunların karışımından doğduğunu da söylerler.
Orta oyununun coğrafyamızda oluştuğunu söyleyen araştırmacıların yanında farklı görüşlere sahip araştırmacılar da vardır. Yunanlar’a ait “mimus” oyunundaki karakterlerin Türk geleneksel tiyatrosu içindeki karakterlere çok benzediğini söyleyen araştırmacılar da bulunmaktadır. Böylece orta oyununun tarihi de daha eskilere gitmiş olacaktır. Bu görüşe göre Mimus karakteri orta oyunundaki Pişekar ile, Maccus karakterini de Kavuklu ile birleştirmişlerdir. Bu durumun Bizans denilen dönemin etkileşiminden doğduğu öne sürülür.
KAVUKLU KİMDİR?
Kavuklu, Orta oyununun ana karakterlerinden biridir. Oyun içinde karşımıza dobra, samimi ve bilgisiz bir tip olarak çıkar. Oyun akışındaki yeri, her olayın içinde bulunup, duyup olanları ve kişileri görmezden gelmesidir. Adeta sessiz bir gözlemci gibidir, hiçbir olayı ve sözü üstüne alınmaz ancak sözünü de esirgemez. Oyuna kırmızı kavuğu ve cübbesiyle girer. Oyun içerisinde komedi unsurunu sağlayan Kavuklu, karşı karakteri Pişekar ile hep yüz yüze kalır. İkilinin ilişkisi Karagöz ve Hacivat’a benzetilebilir. Gölge oyunu karakterlerinin çıkışı da orta oyununa dayanmaktadır.
Kavuklu oyunda sırasının geldiğini anlamak ve izleyiciye anlatmak için kavuklu havasının çalınmasını bekler. Kavuklu havası çalındığı anda kırmızı kavuk ve cübbesiyle izleyici karşısına geçer.
Kavuklunun sözünü esirgemez bir karakter oluşu, onu toplum eleştirisinin simgesi haline getirir. Eleştiriyi temsil eden karakter odur.
PİŞEKAR KİMDİR?
Orta oyununun bir diğer ana karakteri Pişekar’dır. Pişekar, Kavuklu’nun zıttı olarak karşımıza çıkar. Tıpkı Kavuklu gibi onun da bir havası vardır ve havasının çalınmasıyla sahneye gelir. Herkesi selamlayan, seyirciyi canlandıran karakter odur. Oyunda ağırbaşlı ve dengeli bir karakter olarak karşımıza çıkar. Arayı bulan, hiddeti ve karışıklığı yatıştıran Pişekar karakteri, saray dili denilen yüksek söyleyişle konuşmayı sever. Pişekar aynı zamanda oyunun sesçisidir. Elinde bulunan pastav denilen ses çıkartan tahta aletle oyun içindeki seslerin çıkmasına ve oyunun daha canlı hale gelmesine yardımcı olur. Pişekar bir yerde sarayı ve üst perdeyi simgeleyen karakterdir. Kavuklu ile girdiği söz atışmalarının mantık tarafı hep Pişekar’dır, tıpkı Hacivat gibi. Oyunu başlattığı gibi bitiren de odur. Sonunda yine seyirciyle iletişime geçen Pişekar, oyun esnasında sesten sufleye birçok görevi üstlenir.
ZENNE KİMDİR?
Eski dönemde kadınların tiyatro oynaması yasaktı. Sahneye çıkmaları gibi bir durum söz konusu değildi. Bununla birlikte oyun akışında kadın karakterlere de ihtiyaç vardı. Bu durumun çözümü için erkekler kadın kılığına girerek ve onlar gibi davranarak sahneye çıkmaya başladı. Böylece oyunlar içinde kadın karakterler de yer almış oldu. Kadın kılığına giren bu erkek karakterlere Zenne ismi verilir.
ORTA OYUNU NASIL OYNANIR?
Orta oyununun en önemli özelliği belli bir akışa sahip olsa bile doğaçlama olarak oynanmasıdır. Etrafını izleyicilerin çevirdiği bir meydanda oynanan orta oyunu, karakterlere ait olan havaların çalınmasıyla birlikte başlar ve giriş – gelişme - sonuç gibi çeşitli aksiyonların yaşanmasıyla sonlanır. Orta oyunu bölümleri giriş, gelişme, sonuç anlamlarına gelebilecek mukaddime, muhavere ve fasıl isimleriyle adlandırılır. Bu bölümlerin en önemli destekleyicisi müzik ve rakstır.
ORTA OYUNU NE ZAMAN, NASIL BİTTİ?
Dönemin modernine yönelen Tanzimat aydınları, Batı tiyatrosu için çalışmaya başladı. İlgi Batı’ya yönelince orta oyununun hakimiyeti zayıflamaya başladı. Hatta orta oyununun oynanıyor olması olumsuz karşılandı ve yeni kurulmak istenen düzen için kötü bir durum olduğu söylendi. Doğal olarak orta oyunu önemini yitirdi ve yok olmaya başladı. Orta oyununun son temsilcisi İsmail Dümbüllü’nün de 1973 yılında vefat etmesiyle orta oyunu dönemi kapanmış oldu. Orta oyunu, geleneksel coğrafyanın ara ara uyguladığı bir gelenek olarak kaldı.