Ömer Hayyam, İranlı şair, filozof, matematikçi ve astronomdur. Gıyaseddin Eb'ul Feth Ömer İbni İbrahim el-Hayyam olarak da bilinen Hayyam'ın Gıyaseddin adı, 'inancın omzu' anlamına gelir. Hayyam ise 'çadır yapan' manasına gelmektedir.
ÖMER HAYYAM KİMDİR?
18 Mayıs 1048 tarihinde Nişabur'da doğan Hayyam, hayatı boyunca bir matematikçi olarak ünlü olmasının yanında, rubaileri ile de ün salmıştır. Bazı kaynaklara göre, yaşadığı dönemin ünlü veziri olan Nizamül-Mülk ve Hasan Sabbah ile aynı medresede eğitim görmüş ve ikisiyle de bağlantıda kalmıştır.
İyi bir matematikçi olarak bilinen Ömer Hayyam, üçüncü dereceden bilinmeyen denklemler hakkında yazdığı bir eserinde bilinmeyen rakam yerine Arapçada 'şey' manasına gelen kelimeyi kullanmıştır. Bu eseri daha sonra diğer dillere çevrilirken İspanyolcaya 'Xay' olarak geçmiştir. Bu kelime ilk harfine indirgenerek bilinmeyen rakamın simgesi 'x' olarak kullanılmaya başlamıştır.
RUBAİLERLE ÖMER HAYYAM
Ömer Hayyam, binom açılımını ilk kullanan bilim insanı olarak tarihe adını yazdırmıştır. Öte yandan Hayyam, genelde şiirlerindeki eğlence düşkünlüğünün belirgin olmasından dolayı rubaileri ile ünlenmiştir.
Rubailerinde; varoluş, dünya, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konularda özgürce ve sınır tanımaz bir şekilde akıl yürüttüğü görülmektedir. Bunu yaparken de içinde bulunduğu ve önceki zamanlarda yaşayan toplumun sınırlarını kabullenmeden, kendi tanımlamaları ile gerçekleştirdi. Bu nedenle de çağını aşarak 'evrensellik' boyutuna ulaşmıştır.
Hayyam'ın yaşadığı dönem, kendisi gibi çağları aşan ve tarihin gördüğü en büyük düşünürlerden birini yaratacak sosyo-kültürel altyapıya sahipti. Kendi tarihinin belki de en aydınlık dönemlerini yaşayan İslam dünyasında felsefenin hak ettiği ilgi ve değeri gördüğü, Selçuklu saraylarında ise sentez bir Orta Doğu kültürü (Türk-Hint-Arap-Çin-Bizans) oluşmaya başladığı bir dönemde yaşayan düşünür, böylece nispeten yansız ve bilimsel bir öğrenim gördü. Bununla beraber, felsefeyi günah saymayan bir toplum içinde özgürce felsefe ile ilgilenebilme şansı bulmuştur.
DÜNYA BİLİM TARİHİNDEKİ ÖNEMİ
Hayyam, dünya bilim tarihi açısından da önemli bir yerdedir. Celali takvimini hazırlamış, Pascal üçgenini oluşturmuştur. Matematik, astronomi konularında dünyanın önde gelen bilim insanları arasındadır. Birçok bilimsel çalışması olduğu bilinmektedir. Ayrıca Ömer Hayyam, tarihteki ilk bilinen 'savaş karşıtı eylemci' yakıştırması yapılan kişidir.
Hayyam'ın kaleme aldığı rubailerin binin üzerinde olduğu biliniyor. Rubailerinin Türkçeye çevirileri çok sayıda farklı çevirmen tarafından yapılsa da, rubaileri Türk halkına sevdiren çeviri Sabahattin Eyüboğlu tarafından yapılmıştır.
Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131 tarihinde İran Nişabur'da hayatını kaybetmiştir.
ÖMER HAYYAM'IN ESERLERİ
Farklı bilim dallarından birçok eser kaleme alan Hayyam'ın eserlerinden 18 tanesinin adı bilinmektedir.
- Ziyc-i Melikşahi. (Astronomi ve takvime dair, Melikşah'a ithaf edilmiştir)
- Kitabün fi'l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind. (Geometriye dair)
- Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele. (Cebir ve denklemlere dair)
- Müşkilat'ül Hisab. (Aritmetiğe dair)
- İlm-i Külliyat (Genel prensiplere dair)
- Nevruzname (Takvim ve yılbaşı tespitine dair)
- Risaletün fil İhtiyal li Marifet. (Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair. Almanya Gotha kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)
- Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat (Öklid'in bir probleminin çözülmesi metoduna dair, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası vardır. F. Woepcke fransızcaya çevirmiştir.)
- Risaletün fi Vücud (Felsefede ontoloji bahsine dair. Britanya kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)
- Muhtasarun fi't Tabiiyat (Fizik ilimine dair.)
- Risaletün fi'l Kevn vet Teklif (Felsefeye dair).
- Levazim'ül Emkine (Meskûn yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair)
- Fil Cevab Selaseti Mesâil ve fi Keşfil Hicab (Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair)
- Mizan'ül Hikem (Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair)
- Abdurrahman'el Neseviye Cevab (Hak Teâlâ'nın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair)
- Nizamülmülk (Arkadaşı olan vezirin biyografisi)
- Eş'arı bil Arabiyye (Arapça rubaileri)
- Fil Mutayat (İlim prensipleri)